بعداز معرفی احزاب و گروه ها در دهه اول انقلاب اسلامی ، الگوهای نظری و فکری حاکم دولت‏ها در آستانه‏ی ظهور انقلاب اسلامی و وضعیت نظام بین الملل در آستانه‏ی ظهور انقلاب اسلامی حالا نوبت به شناخت ماهیت انقلاب اسلامی است .


شناخت ماهیت انقلاب اسلامی، از یک سو امکان مقایسه میان انقلاب اسلامی با سایر انقلاب‏های جهان را فراهم کرده و از سویی دیگر، با شناخت و تبیین ماهیت انقلاب اسلامی می‏توان زمینه‏ی تداوم و ماندگاری انقلاب اسلامی را فراهم نمود. چرا که با گذشت زمان، این امکان وجود دارد که از انقلاب اسلامی، تفاسیر و برداشت های انحرافی و مغرضانه‏ای ارائه گردد که در تضاد با اهداف و آرمانهایی باشد که در راستای آن انقلاب اسلامی محقق شده است.

شهید مطهری انقلاب اسلامی را شاخه‏ای از انقلاب انبیاء به خصوص انقلاب صدر اسلام دانسته و معتقد است «انقلاب صدر اسلام در همان حالی که انقلابی مذهبی و اسلامی بود، در همان حال، انقلابی سیاسی نیز بود و در همان حال که انقلاب معنوی و سیاسی نیز بود، انقلابی اقتصادی و مادی نیز بود. یعنی حریت، آزادگی، عدالت، نبودن تبعیض های اجتماعی و شکاف های طبقاتی در متن تعلیمات اسلامی است... راز موفقیت نهضت ما نیز دراین بوده است که نه تنها به عامل معنویت تکیه داشته، بلکه آن دو عامل دیگر – اقتصادی و سیاسی – را نیز با اسلامی کردن محتوای آن، در خود قرار داده است. » (پیرامون انقلاب اسلامی، مرتضی مطهری، ص 41 و 42). حضرت امام خمینی (ره) نیز به عنوان معمار و بنیانگذار این انقلاب می‏فرمود: «انقلاب ایران، انقلاب غیروابسته است، یک انقلاب دولتی نیست، یک انقلاب حزبی نیست، یک انقلاب ملی است لکن براساس اسلام، انقلاب اسلامی است نظیر انقلاباتی که در طول تاریخ به دست انبیاء انجام می‏گیرد. که وابستگی در کار نبود الا یک وابستگی و آن وابستگی به مبدا وحی، وابستگی به خدای تبارک و تعالی.» (صحیفه امام ، ج15، ص 146). بنابراین انقلاب اسلامی، انقلابی منحصر به فرد است که هیچ یک از نظریات رایج پیرامون انقلاب ها توان توضیح و تحلیل همه جانبه‏ی آن را ندارد، انقلابی است که توانسته با بهره‏گیری از ایدئولوژی اسلامی، همه ی نیروهای مردمی از بازاریان و احزاب گرفته تا علما و روحانیون و توده‏ی مردم را برای تحقق آن بسیج نماید. در یک نگاه کلی انقلاب اسلامی در مقایسه با سایر انقلاب‏ها از دو ویژگی‏ عمده برخوردار است: یکی ماهیت اسلامی آن و دیگری جهان شمولی و ابعاد بین‏المللی انقلاب اسلامی که خود ناشی از ماهیت اسلامی آن است.

مقام معظم رهبری میفرمایند: «انقلاب اسلامی، بی نام خمینی، در هیچ جای جهان، شناخته شده نیست.» (مقدمه‏ی رهبری بر صحیفه‏ی نور). لذا «انقلاب و امام خمینی (ره)، دو پدیده‏ی انفکاک ناپذیرند تحلیل انقلاب اسلامی بدون شناخت شخصیت رهبر بزرگ آن ... ممکن نیست.» و در حقیقت رهبری بی نظیر امام (ره) را می‏توان یکی از عوامل منحصر به فرد شدن انقلاب اسلامی دانست.

انقلاب پیامبر اکرم (ص) در صدر اسلام نیز دو ویژگی عمده داشت: یکی آنکه تمام جهانیان را در تمام زمان‏ها و دوره‏ها مخاطب قرار داده و تمام انسان‏ها را با هر رنگ، زبان و نژادی شامل می‏شود و دیگری تعالیم و آموزه‏های برخاسته و منطبق بر فطرت آن است که در واقع رمز قوام و پایداری آن محسوب می­شود. این دو ویژگی یعنی نگاه و بینش جهانی و منطبق بودن بر فطرت آدمی را در انقلاب اسلامی نیز می‏توان مشاهده نمود. امام (ره) می‏فرمایند: «نهضت ما اسلامی است قبل از آنکه ایرانی باشد، نهضت مستضعفین سراسر جهان است قبل از آنکه به منطقه‏ای خاص متعلق باشد.» «نهضت ایران، مخصوص به خودش نبوده و نیست؛ برای اینکه اسلام، اختصاص به طایفه‏ی خاصی ندارد... نهضت برای اسلام نمی‏تواند محصور به یک کشور باشد و نه حتی به تمام کشورهای اسلام.» (در جست‏وجوی راه از کلام امام دفتر دهم، ص174 و 435)